تاریخچه بازار تهران

بازار تهران بازاری است قدیمی واقع در مرکز شهر تهران در منطقه ۱۲ شهری تهران.

این بازار در میان خیابان‌های مولوی در جنوب، سیروس (مصطفی خمینی) در شرق، بوذرجمهری (پانزده خرداد) در شمال و خیام در غرب قرار گرفته است. در تقاطع این خیابان‌ها میدان محمدیه، چهارراه مولوی و چهارراه سیروس قرار گرفته اند.میدان پانزده خرداد در بیرون از محدوده بازار و سبزه‌میدان در محدوده بازار قرار گرفته است. از گذرهای اصلی درون بازار می‌توان از گذر لوطی‌صالح نام برد.

با توجه به مدارک و شواهد موجود بنای اولیه بازار تهران به دوره شاه تهماسب صفوی و هم زمان با ساخت برج و بارو و دروازه های شهر تهران در حدود 948 – 930 هجری قمری تعلق دارد . ظاهرا چهار بازار لباف ها ، کرجی دوزها ، سراج ها ، نعل چی ها ، قدیمی ترین بخش بازار تهران است .

به نوشته صنیع الدوله ، چهار سوی بزرگ و کوچک بازار در زمان فتحعلی شاه قاجار ساخته شد .

در این زمان مجموعه بازار به طرف شمال غرب و غرب توسعه یافت ، به طوری که به تدریج حد فاصل بین ارک و مسجد جامع به بخش پر رونق بازار تبدیل شد و معروف ترین و معتبرترین سراها و تیمچه ها در این محدوده فعال شدند .
در دوره ناصرالدین شاه بر تعداد راسته ها و رسته های بازار افزوده شد و تعدادی سرا و تیمچه معتبر ساخته شد مانند دیگر مجموعه بازارهای تاریخی ، هر کدام از راسته ها ، رسته ها ، سراها و تیمچه ها بازار تهران به صنف خاصی اختصاص داشت .

در این دوره بخش های اصلی عبارت بود از : بازار کفاشان ، بازار فرش فروشان ، بازار عباس آباد ، بازار امیر ، بازار زرگرها ، بازار ساعت فروشان ، بازار بین الحرمین ( سلطانی ، طوس ، جعفری ) ، بازار چهار سوق بزرگ ، مسجد جامع ، بازار چهار سوق کوچک ، بازار چهل تن ( از قدیمی ترین بخش ها ی بازار مربوط به دوره فتحعلی شاه است ) ، بازار مسگران و بازار پاچنار .

علاوه بر این در نقاط دور و نزدیک بازار ، بازارچه هایی ساخته شد که محلات مختلف شهر را تغذیه می کرد از جمله بازارچه معیر و قوام الدوله که به بازارچه دو قولو مشهور بودند . از بازار کربلایی عباس علی کمرچی ، بازار نایب السلطنه و ... فقط نامی باقی مانده است .

در خیابان ناصر خوسرو ، نزدیک مجموعه اصلی بازار نیز بازارچه ها و تیمچه ها یی وجود داشت که امروزه بقایای برخی از آنها مانند بازارچه مروی از دوره فتحعلی شاه و تیمچه صدر اعظم باقی است .

رشد و گسترش و پیشرفت سریع تهران معماری سنتی بازار را دچار آشفتگی بسیار کرد . به طوری که بخش های زیادی از بازار نوسازی و یا بازسازی شد و تناسب موجود میان بخش های مختلف آن از میان رفت در حال حاظر بخش های قدیمی و جالب توجه بازار عبارتند از سر در بازار ، در سمت سبزه میدان ، بازار امیر ، چهار سوق بزرگ ، تیمچه های حاجب الدوله ، علاء الدوله ، قیصریه و مهدیه و همچنین بخش هایی از بازار که در ارتباط به مسجد جامع و بناهای تاریخی دیگر قرار دارد .

بنای اولیه سبزه میدان در سمت شمالی مجموعه بازار مربوط به اوایل دوره صفویه است اما در دوره قاجاریه به سال 1268 هجری قمری به دستور امیر کبیر ، حاج علی خان مقدم مراغه ای ( حاجب الدوله ) تغییرات عمده ای در وضع سبزه میدان داد و این میدان در دوره های مختلف یکی از مزاکز مهم مذهبی ، اجتماعی و سیاسی تهران بود و در آن انواع مراسم مذهبی و سیاسی اجرا می شد .

در ضلع جنوبی سبزه میدان ، سر در زیبایی وجود دارد که به راسته های مختلف بازار راه می یابد این سر در از دهانه های اطراف که به مغازه ها اختصاص دارد ، وسیع تر و پر کارتر است .

بخش های قدیم بازار تهران با پوشش طاق و گنبد مسقف و روشنایی آنها از روزنه های تعبیه شده در گنبد های آجری تامین می شود . اما بخش های صدمه دیده یا جدید بازار با مصالح جدید و موقتی پوشش یافته و فاقد معماری در خور توجه است .

چهار سوق بزرگ که در بازاری به همین نام قرار گرفته است فضای هشت ضلعی است که با گنبد مدور نسبتا کوتاهی پوشش شده و سطح داخل آن دارای کچ کاری است این بنا در 1222 هجری قمری ساخته شده است .

بازار و سرای امیر از دیگر بخش های جالب توجه مجموعه است که در حدود سال های 1267 الی 1268 هجری قمری از اموال میرزا تقی خان امیرکبیر توسط شیخ عبدالحسین ( شیخ العراقین ) به همراه مسجد و مدرسه ای معروف به شیخ عبدالحسین ساخته شد و عواید آن وقف مسجد و مدرسه شده است .

تیمچه حاجب الدوله در کنار مسجد اما قرار دارد و از با ارزش ترین بناهای بازار است که در دوره ناصرالدین شاه توسط حاج علی خان حاجب الدوله ساخته شده است در دوره اخیر فضای داخلی این بنا مجموعه تجاری جدیدی ساخته اند که اصالت و صورت قدیم بنا دگرگون کرده است .